Налоги в Казахстане
Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметті заңды түрде жүзеге асыру үшін әр түрлі көлемдегі және мамандандырылған бизнес салық төлеуге тиіс. Мемлекет алған қаражат ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуден бастап мемлекеттік бағдарламаларды іске асыруға дейін (оның ішінде бизнесті қолдау бойынша) түрлі міндеттерді шешуге жұмсалады.
Қазақстанда бизнес үшін қандай салықтар бар? Компаниялар қанша салық төлейді және не үшін төлейді?
2023 жылы ҚР-да бизнес қандай салық төлейді?
Қазақстанда салық салудың екі режимі бар – жалпыға бірдей белгіленген және арнайы. Таңдау салық төлеушілердің санаттарына байланысты: шағын, орта немесе ірі бизнес, сондай-ақ қызмет түріне, жұмыскерлер штатына, филиалдардың болуына, пайдаға және т.б. Қазақстан Республикасында бизнесті тіркеу кезінде кәсіпкер салық салу режимін таңдайды. Салықтардың пайызы осыған байланысты.
Бизнесіңізге арналған шотты онлайн ашу
Бірнеше батырма арқылы қолжетімді мүмкіндіктерді пайдаланыңыз
Табыс салығы
Қазақстандық компаниялар үшін салық кестесін пайдаға салынатын салық басқарады (оны корпоративтік табыс салығы деп те атайды). Базалық мөлшерлеме 20% құрайды.
КТС-бұл компанияға (ЖШС, ТДҰ, АҚ және т.б.) алынған кірістен төлейтін салық. КТС ҚР-да тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін немесе ҚР-дағы көздерден табыс алатын резидент компаниялар мен резидент емес заңды тұлғалар төлейді.
Алайда, елдегі салық жүйесі аз төлеуге мүмкіндік беретін шағын және орта бизнес өкілдері үшін әртүрлі арнайы режимдерді қарастырады.
Мәселен, жеңілдетілген режимде кәсіпкерлер табыстың 3%-ын ғана төлейді (жарты жыл ішінде). Алайда, мұндай жүйе кез келген бизнес үшін маңызды емес. Жеңілдетілген жағдайда үш шартқа сәйкес келетін компаниялар жұмыс істей алады:
- Олардың пайдасы 24 038 АЕК-тен аспайды.
- Жұмысшылар саны – 30 адамға дейін.
- Қызметтері агенттік шарттар бойынша қызметке әсер етпейтін және құрылымдық бөлімшелері жоқ компаниялар. Шектеулердің толық тізбесімен ҚР ҰК 683-бабында танысуға болады (2-тармақ, 3-тармақша).
Сіз сондай-ақ тұрақты шегерім режимін пайдалана аласыз. Бұл 30%-ға дейін шегерім алуға мүмкіндік береді, бірақ барлық шығын құжатпен расталады. Мысалы, сіздің ұйымыңыздың бір жылдағы пайдасы 10 млн теңгені құрады. Құжатпен сіз 5 млн теңге көлеміндегі шығыстарды растадыңыз. Бұл жағдайда табыстың 30% шегерімін пайдалануға болады - ол 3 млн теңгені құрайды. Осылайша, жалпы сома (шығыстар + шегерім) 8 млн теңгені құрайды. Алайда, кәсіпкер шығындарды кірістің 70% -нан аспаған кезде ғана шегере алады. 8 миллион - бұл шектен асады. Демек, сіз тек 7 млн (70%-ға тең) шегере аласыз. Осылайша, салық базасы небәрі 3 млн теңгені құрайды (10 млн минус 7 млн).
Бірақ, әрине, мұнда да шектеулер бар. Біріншіден, тіркелген шегерім кірісі 144 184 АЕК-тен аспайтын бизнес үшін ғана өзекті. Екіншіден, компанияда 50 адамға дейін жұмыс істей алады. Үшінші шектеу қызмет түрімен байланысты - бұл жеңілдетілген түрімен бірдей.
Заңды тұлғаның шетелдік тұрақты мекемелері тек табыс салығын ғана емес, сонымен қатар филиалдардың таза кірісіне салық төлейтінін ескеріңіз . Бұл корпоративтік табыс салығы шегерілгеннен кейін қалған табыс сомасының 15% құрайды.
Қосылған құн салығы
ҚҚС мөлшері – Қазақстанда бизнес жүргізудің пайдасына қосылған тағы бір плюс. ҚР-да ҚҚС 12% құрайды. Салыстыру үшін: Беларуссияда бұл 25%, ал Ресейде – 20%.
Бірақ, әрине, нюанстар бар. Сонымен, ҚҚС-ты мыналар төлемейді:
- Мемлекеттік мекемелер.
- Резидент тұлғалардың заңды бөлімшелері болып табылатын компаниялар.
- Фермерлер мен шаруа қожалықтары үшін арнайы режимде жұмыс істейтін ұйымдар.
- Бір жыл ішінде айналымы 20 мың АЕК-тен кем кәсіпорындар.
Сондай-ақ, мұражай қызметтері сияқты әлеуметтік маңызы бар кейбір қызметтерге ҚҚС салынбайтынын есте сақтаңыз. Экспорттық операциялар, Халықаралық тасымалдар үшін ҚҚС бойынша нөлдік мөлшерлеме көзделген. Бұл ретте ЖК, ЖШС, тіпті импортпен айналысатын жеке тұлғалар да ҚҚС төлеуге міндетті ("ҚҚС төлеуші" мәртебесі болмаса да). Алайда, кейбір импорттық тауарларға қосымша құн салығы салынбайтынын есте ұстаған жөн (мысалы, түрлі-түсті мониторлар, кейбір машиналар, есептеу машиналары және сақтау құрылғылары және т.б.).
Қосылған құн салығы жылына 4 рет, яғни әр тоқсан сайын төленеді.
Кірісі 20 мың АЕК-тен асатын және бұл салық режиміне тәуелді емес бизнес ҚҚС бойынша есепке тұруы керек: қосылған құн салығы негізгі режимде де, жеңілдетілген режимде де төленеді. Сондай-ақ, әртүрлі режимдер үшін ҚҚС төлеу ерекшеліктерін ескеру қажет. Мысалы, жеңілдетілген СРП ҚҚС 20 мың АЕК-тен 124 184 АЕК-ке дейін (2023 жылы бұл ТИС жүйесін пайдаланушылар үшін 428 434 800 теңге сомасына тең) арттыруды көздейді. Дәл осындай шарттар бөлшек салық үшін СНР-ге қолданылады.
Жалақыға байланысты салықтар
Патенттік режимнен басқа кез келген салық салу режимімен жұмыс істейтін кәсіпкерлер жалдамалы жұмысшыларды тарта алады. Демек, өз мамандарының штаты үшін де салық төлеуге тура келеді. 2023 жылы ҚР-да осы салықтар бойынша мөлшерлемелер қандай?
- ЖТС. Бұл салық белгіленген мөлшерлеменің 10% құрайды және барлық жұмысшыларға (резиденттерге де, бейрезиденттерге де) қолданылады. ЖТС әр маманның жалақысынан ұсталады және бюджетке аударылады.
- Әлеуметтік салық. Бүгінгі таңда мөлшерлемесі 9,5%-ға тең, бірақ 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап ол 11%-ға жетеді. Бұл салық қызметкердің табысынан емес, жұмыс берушіден ұсталады.
- Әлеуметтік аударымдар. Олар әлеуметтік сақтандыру қорына жіберіледі. Әзірге мөлшерлемесі 3,5%-ға тең, бірақ 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап ол 5%-ға дейін өседі.
- Зейнетақы жарналары. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына төленеді. Мөлшерлемесі - табыстың 10%. Міндетті зейнетақы жарналарынан басқа кәсіби зейнетақы жарналары да бар. Олар жұмысы тәуекелдермен және зиянды жағдайлармен байланысты мамандар үшін төленеді. Бұл жағдайда 10%-ға тағы 5% қосылады.Сондай-ақ, 2024 жылдан бастап компаниялар ЖМЗЖ-жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарын енгізетін болады. 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мөлшерлеме 1,5%-ға жетеді, содан кейін жыл сайын өсіп, 2028 жылға қарай 5%-ға дейін жетеді. Бұл жарналар барлық жұмысшылар үшін жасалмайды. Мысалы, ЖМЗЖ зейнеткерлік жасқа толған мамандар үшін, сондай-ақ 1975 жылдың 1 қаңтарынан кейін туылған қызметкерлер үшін есептелмейді.
- Медициналық сақтандыру (МӘМС). Жұмыс берушінің есебінен әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына ай сайынғы аударымдар 3% құрайды. Сонымен қатар, жұмыс беруші ай сайын жұмыскерлердің кірістерінен МӘМС жарналарының 2%-ын ұстайды.
Мүлік иелеріне салынатын салықтар
Бизнестің иелігінде әртүрлі мүлік болуы мүмкін - жер учаскелері, құрылыстар, көлік құралдары. Оларға да салық салынады:
- Жер салығын жер учаскелері бар кәсіпкерлер төлейді. Салықта белгіленген мөлшерлеме жоқ - салық сомасы учаскенің параметрлеріне байланысты.
- Мүлік салығы. Барлық жылжымайтын мүлікке – құрылыстарға, тұрғын үйлерге, ғимараттарға және басқа құрылыстарға қолданылады. Сонымен қатар, егер бұл активтер компанияға пайда әкелмесе де, салық төленуі керек. Мөлшерлеме - объектінің орташа жылдық баланстық құнының 1,5%.
- Көлік салығы. Елде тіркелген машиналарға қолданылады. Жер учаскелері сияқты, белгіленген мөлшерлеме жоқ: бұл көлік құралының түріне, қозғалтқыштың көлеміне және т. б. байланысты.др.
Жиі қойылатын сұрақтар
Кәсіпкер салық төлеушілер жиі қоятын сұрақтарға жауап берейік.
Қазақстанда салықты қалай төлеуге болады
Елде цифрландыру белсенді дамып келеді: жүздеген түрлі операцияны онлайн режимінде жасауға болады және салық төлеу де солай.
Қазақстанда салықты интернет арқылы қалай төлеуге болады? Мұны электрондық үкіметтің Egov.kz веб-сайтында "Төлемдер" бөлімінде жасауға болады. Кәсіпкерлерге шоты ашылған банктің мобильді қосымшасы немесе интернет-банкингі арқылы бюджетке төлемдерді орындау ыңғайлы. Бұл жағдайда салықты онлайн төлеу бірнеше минутты алады.
Егер салық төлемесеңіз не болады?
Уақтылы төлемегені үшін өсімпұл күн сайын "белгіленеді", сондай-ақ банктік шоттарға тыйым салынады.
Бұл сұраққа ӘҚБтК жауап береді (278-бап): декларацияда жалған мәліметтерді көрсету (салық сомасын төмендету) айыппұл салуға әкеп соғады. Қазақстанда салықты төмендеткені үшін айыппұл бизнестің ауқымына байланысты. Шағын бизнес үшін бұл есептелген салық сомасының 20%, орта кәсіпкерлік субъектілері үшін – 50%, ірі ұйымдар үшін – 80%.
Айыппұл декларацияны уақтылы тапсырмағаны үшін де қарастырылғанын ескеру қажет – бұл ӘҚБтК-нің 272-бабымен реттеледі. Егер бұл бірінші бұзушылық болса, кәсіпкер ескерту алады. Бірақ егер ол бір жыл ішінде қайталанса, оған айыппұл салынады. Шағын бизнес үшін ол 30 АЕК, орта кәсіпкерлік субъектілері үшін – 45 АЕК, ірі компаниялар үшін – 70 АЕК құрайды.
Онлайн-бухгалтерия
Бизнесіңіздің есебін оңай жүргізіңіз!
Қазақстанда салық бойынша қарыздың бар-жоғын қалай білуге болады?
Қазақстандағы салық бойынша берешекті онлайн және екі минут ішінде үш тәсілмен тексеруге болады:
- Мемлекеттік кірістер комитетінің сайты арқылы.
Ол үшін Kgd.gov.kz. сайтына кіріп, "Бизнеске көмек" бөліміне өтіп, "Қарыздың бар/жоғы туралы мәліметтер"қойындысын пайдаланыңыз. - Электрондық үкіметтің сайтында.
Сізге Egov.kz порталына кіру қажет және қызметтер тізімінде "Салық қарызын қарау және төлеу"қойындысын таңдаңыз. - Банктің мобильді қосымшасы арқылы.
Бұл ең оңай нұсқа. Мобильді қосымшаға кіріп, "Төлемдер" бөлімінен қажетті ақпаратты табыңыз
Барлық үш жағдайда Қазақстандағы салықтар бойынша қарыздарды ЖСН бойынша тексеруге болады - бұл тегін және өте жылдам. ЖСН бойынша салық бойынша берешекті ғана емес, айыппұлдарды да тексеруге болатындығын ескеріңіз. Сонымен қатар, сіз қарызды бірден төлей аласыз.
Қазақстанда қате төленген салықтарды қайтаруға бола ма және оны қалай жасауға болады?
Егер сіз салық сомасын қате төлеген болсаңыз, сіз ақшаны қайтара аласыз. Ол үшін ХҚКО-ға немесе Egov.kz. порталы арқылы өтініш беру қажет. Сома салық төлеушіге қайтарылуы мүмкін немесе оны алдағы салық төлемдері, өсімпұл немесе айыппұлды өтеу есебіне жатқызуға болады.
Әрине, салық тізімі бір қарағанда ұзақ және өте күрделі болып көрінеді. Алайда, бастапқы кезеңдегі барлық қиындықтар сияқты, оның да қалай шешілетінін түсіну керек. Бұл ел аумағында заңды түрде жұмыс істеуге және оның дамуына өз үлесін қосуға мүмкіндік береді.
Көптеген адамдар қызмет көрсетеді немесе кейін сататын тауарлар шығарады, бірақ заңсыз жұмыс істейді. Олардың қызметін заңдастырудың бір жолы – өзін-өзі жұмыспен қамтуды ресімдеу. Мұндай формат фриланста жұмыс істейтін жеке тұлғалар үшін өзекті.
Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтуды қалай ресімдеуге болады? Қанша салық төлеу қажет? Қандай ерекшеліктерді есте сақтаған жөн?
Өзін-өзі жұмыспен қамту кім үшін қолайлы?
Өзін-өзі жұмыспен қамтуды ресімдеу үшін жеке тұлға бір мезгілде бірнеше параметрге сәйкес келуі тиіс:
- Ресми жұмысы болмау (жұмыс берушімен шарт негізінде).
- ЖК ретінде тіркелмеу.
- Жұмыссыздық бойынша еңбек биржасына есепке тұрмау.
- Жалдамалы қызметкерлерді жұмысқа қабылдамау.
Жоғарыда атап өтілгендей, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар өз өндірісінің өнімдерін сатуы немесе қызмет көрсетуі мүмкін, алайда барлық салада емес.
Өзін-өзі жұмыспен қамту ауыл шаруашылығы өнімдерін өз бетіңізше өндіріп, сатқан жағдайда қолайлы болады. Бұл көкөніс немесе жеміс-жидек, жұмыртқа, сүт өнімдері немесе бал болуы мүмкін. Бірақ өз қолыңызбен жасалған басқа тауарларды сатуға тыйым салынады. Мысалы, сіз қолдан әшекейлер жасайсыз: оларды заңды түрде сату үшін ЖК ашу қажет.
Сондай-ақ өзін-өзі жұмыспен қамту репетиторлық немесе киім тігу саласында қызмет көрсететін мамандар үшін өзекті болып табылады. Бұдан басқа өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам ретінде сіз күтуші болып жұмыс істей аласыз, түсіру немесе тиеу жұмыстарын орындай аласыз, техниканы немесе тұрғын үйді жөндей аласыз, жиһаз жинай аласыз.
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар үшін қолжетімді қызмет тізіміне тұрғын үй алаңын жалға беру де кіреді.
Маңызды жайт: өзін-өзі жұмыспен қамтыған азамат тек жеке тұлғаларға тауар сатып, тұрғын үйді жалға бере алады және қызмет көрсете алады.
Сіз кез келген сәтте мәртебеңізді тексеріп, шын мәнінде өзін-өзі жұмыспен қамтыған ретінде тіркелгеніңізге көз жеткізе аласыз. Ол үшін Egov.kz электрондық үкімет сайтына кіру қажет, барлық ақпарат жеке кабинетте қолжетімді. Айтпақшы, базада жұмыссыз ретінде тіркелмегенді тексеру үшін өзін-өзі жұмыспен қамтыған ретінде жұмысты бастауды жоспарлап отырғандарға да кіру қажет.
Өзін-өзі жұмыспен қамтудың күтпеген кедергілері
Басқа да ерекшеліктері бар:
Өз өндірісінің тауарларын сатуға және қызмет көрсетуге болады. Бірақ оны коммерциялық аумақта жасауға болмайды.
Мысалы, өсірілген алманы, қызанақты немесе картопты базарға немесе дүкенге апаруға болмайды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар оларды тек үйде сата алады. Сіз сатып алушылармен бейтарап аумақта, яғни бір көшеде кездесу туралы келісе аласыз, бірақ сату нүктесін белгілеуге болмайды.
Егер сіз үтік немесе ноутбук, киім жөндейтін болсаңыз, онда бұл қызметтерді үйде ғана көрсетуге болады, бұл кезде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың өз шеберханасы немесе сауда орталықтарында қызмет көрсету нүктесі болуына тыйым салынады.
Жалға алушыларға баспананы жалға беруге болады, ал мүлікті болмайды.
Сіз өзіңіз тұрмайтын пәтерді (мысалы, мұрагерлікпен алынған пәтерді немесе инвестиция болып табылатын жылжымайтын мүлікті) жалдауды ұсына аласыз. Бірақ сіздің тұрмыстық техниканы немесе электр құралдарын жалға беру бойынша қызмет көрсетуге құқығыңыз жоқ.
Жеке практикаға жатпайтын қызметтерді ғана көрсетуге болады.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам адвокат, медиатор немесе нотариус бола алмайды. Осы салаларда жұмыс істеу үшін ЖК болуға тура келеді.
Сондай-ақ Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамту ел азаматтары болып табылмайтын адамдарға ресімделмейтінін ескеріңіз. Бірақ бір ерекшелік бар: ереже Қазақстанға басқа мемлекеттерден қоныс аударған оралмандарға, этникалық қазақ репатрианттарға қатысты қолданылмайды.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам ретінде қалай тіркелуге болады?
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға ерекше тіркеу процедурасынан өтіп, салық комитетіне есеп берудің қажеті жоқ. Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам ретінде жұмыс істеуді бастау үшін тек БЖТ (бұл бірыңғай жиынтық төлем) төлеген жөн. Бұл төлем айына бір рет төленеді, төленген айдың соңына дейін сіз ресми түрде жұмыс істей аласыз. Бірден бірнеше ай үшін БЖТ төлеуге болады, төлем форматын өзіңіз таңдайсыз.
Өзін-өзі жұмыспен қамтуды тоқтату үшін (мысалы, сіз кіріссіз қалдыңыз) жай ғана БЖТ төлеуді тоқтату қажет, жүйе сізді автоматты түрде есептен шығарады.
Бәрі барынша оңай әрі жылдам.
БЖТ нені қамтиды және төлем қалай жасалады?
Жиынтық төлем төрт төлемді біріктіретіндіктен осындай атауға ие болды:
- Соманың 10% жеке табыс салығының шотына жіберіледі
- 30% зейнетақы қорына тиесілі
- 40% медициналық сақтандыруға жұмсалады
- 20% әлеуметтік аударымдар құрайды
Бұл ретте сізге пайыздарды өзіңіз есептемейсіз: жеке тұлға төрт санат арасында автоматты түрде бөлінетін бір соманы аударады.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған зейнеткерлер ерекшелік болып табылады: олардың барлық аударымы тек бір санатқа – табыс салығына жұмсалады.
БЖТ сомасы мемлекет тарапынан белгіленген:
- Облыс орталықтары мен республикалық маңызы бар қалаларда тұратын өзін-өзі жұмыспен қамтығандар 1 АЕК төлейді. 2023 жылы бұл 3 450 теңгені құрайды.
- Басқа елді мекендердің тұрғындары екі есе аз – 0,5 АЕК, яғни 1 725 теңге төлейді.
БЖТ-ны кез келген ыңғайлы тәсілмен аударуға болады. Операциялар келесі арқылы қолжетімді:
- Екінші деңгейдегі банктер. Төлем қолма-қол ақшамен немесе касса арқылы карта бойынша жүргізіледі. Бұл кезде банкте шот ашу міндетті емес.
- Қазпошта және осындай транзакцияны жүргізуге болатын басқа да ұйымдар
- Банк қосымшалары. Ең ыңғайлы нұсқа – банк қосымшалары. Бұл қосымшаларда өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға арналған төлемдер бөлімі қарастырылған, сондықтан алушының мәліметтерін енгізудің қажеті жоқ. Қосымша арқылы төлеудің тағы бір ыңғайлы опциясы бар: сіз басқа адам үшін БЖТ төлей аласыз, оның ЖСН көрсетсе болғаны.
Өзін-өзі жұмыспен қамтудың тартымдылығы неде?
Жұмысты заңдастырудың мұндай тәсілінің артықшылықтары көп:
- Тегін медициналық көмек алуға болады, себебі сіз жеке кәсіпкерлермен және жалдамалы қызметкерлермен қатар мемлекеттік сақтандыру жүйесіне қатысасыз.
- Зейнетақы жинақтары ұлғаяды.
- Зейнетақы өтілі артады. Ол зейнеткерлікке шыққан кезде, төлемнің мөлшерін анықтайды. Мысалы, егер жұмысшының 10 жылдық еңбек өтілі болса, онда ол ең төменгі күнкөріс деңгейінен 54% зейнетақы алатын болады. Ал қосымша әр жыл сайын 10 жыл жұмыс істегеннен кейін төлемдер мөлшері 2%-ға артады. Зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейіне жетуі үшін өтілі 33 жыл болуы тиіс.
- Әлеуметтік көмек алуға болады. Мысалы, жұмысынан айырылған кезде берілетін жәрдемақы немесе бала асырап алған кезде берілетін көмек, бір жасқа дейінгі бала күтімі жөніндегі жәрдемақы алуға болады.
Кемшіліктері
Жүйенің жеңіләрі түсініктіболуы фрилансерлерді қызықтырады, бірақ оның кемшіліктері де бар. Ең бастысы, кіріске байланысы жоқ. Бір жағынан, бұл, әрине, жақсы: сіз кішігірім төлем жасайсыз, ал қалған ақшаны өз қалауыңызша жұмсайсыз. Бұл кезде сіз медициналық қызметтерді пайдалана аласыз және зейнетақы өтіліңізді «ұлғайтасыз». Бірақ өзін-өзі жұмыспен қамтығандар салық төлемейтіндіктен, зейнетақы негізгі, ал әлеуметтік төлемақы – ең төменгі болады. Бұл, әрине, бәріне бірдей жарамайды.
Сондай-ақ өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға әдетте банктер үлкен кредит беруден бас тартатынын ескеру қажет, демек кредит берудің ең сұранысқа ие нұсқасы болып табылатын ипотекамен қиындықтар туындауы мүмкін.
Сарапшылардың пікірінше, өзін-өзі жұмыспен қамту фрилансты мысалы, университетте оқыған кезде қосымша жұмыс істеу мүмкіндігі ретінде қарастыратын мамандар үшін оңтайлы шешім болып табылады. Ауылшаруашылық өнімдерін өсірумен айналысатын және өзге тәсілмен жұмыс өтілін «жинай алмайтын» ауыл тұрғындарына да осындай жүйе лайықты болады.
Бір мезгілде ЖК және өзін-өзі жұмыспен қамтыған болу мүмкін бе?
Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтуды жеке кәсіпкерлікпен немесе жалдамалы жұмыспен ұштастыруға болмайды. ЖК және жалдау жеке тұлғаны өзін-өзі жұмыспен қамтыған ретінде ресімдеу шарттарына қайшы келеді.
Өзін-өзі жұмыспен қамту – бұл табыс табудың және бұл ретте өзін заңсыз кәсіпкерлік үшін жауапкершілікке тарту қаупінен арылтудың тәсілі. Жүйенің артықшылықтары арасында барынша жеңіләрі түсінікті болуын, күрделі әкімшілік процедураларды жүргізу және есептілікті дайындау қажеттілігінің жоқтығын атап өтуге болады. Өзін-өзі жұмыспен қамту медициналық қызметтерді тегін пайдалануға және еңбек өтілін «жинауға» мүмкіндік береді, алайда бұл бәріне бірдей қолайлы емес. Сондықтан қызметті бастамас бұрын ерекшеліктермен танысу маңызды.
Авторы – Наталья Брославская
Заңнамаға сәйкес, кредит ресімдеудің алдында банк кредит берудің барлық шарттары туралы қарыз алушыны хабардар етуге міндетті. Әдетте кредит алушылар кредит сомасы, номиналды мөлшерлеме, ай сайынғы төлем мөлшері, мерзімінен бұрын өтеу мүмкіндігі сияқты параметрлерге көңіл бөледі. Алайда СЖТМ (сыйақының жылдық тиімді мөлшерлемесі) сияқты көрсеткіштің де маңыздылығы кем емес. Себебі сыйақы мөлшерлемесі неғұрлым төмен болса, қарыз алушы үшін кредит беру шарттары соғұрлым тиімді.
Банк кредитінде СЖТМ-ның не екенін анықтап, бұл ұғымды қарапайым сөзбен түсіндіруге тырысайық.
СЖТМ деген не
СЖТМ немесе сыйақының жылдық тиімді мөлшерлемесі – бұл кредитті пайдалана отырып, сіз бір жыл ішінде артық төлейтін жалпы сома. Ол кредит берген банктің қарызы бойынша сыйақыны ғана емес, сондай-ақ қарызға қызмет көрсетуге байланысты өзге де комиссиялар мен алымдарды да қамтиды. Мұнда сақтандыру да, кредит қаражаты есептелетін банк картасын дайындау мен оған қызмет көрсету құны және шотқа қызмет көрсету тарифтері де есепке алынады. Кредит шартына қол қою алдында мөлшерлемені нақтылау маңызды.
Айтпақшы, банктің кредит берген кезде СЖТМ-ны көрсету міндеті ҚР Азаматтық кодексімен реттелген. Бұл кредит беру процесін анағұрлым ашық етуге мүмкіндік беріп, кредит алушыға барынша тиімді кредит бағдарламасын таңдауға көмектеседі.
СЖТМ мөлшері:
2011 жылдан бастап 2021 жылға дейін 10 жыл бойы мөлшерлеме біркелкі болып, 56% деңгейінде тұрды. Алайда 2011 жылдан бастап кредит түрін, оны қамтамасыз ету тәсілін, кредиттеу мерзімін ескере отырып, мөлшерлеме сараланды:
- >56% – қамтамасыз етілмеген (яғни кепілді қамтымайтын) кредиттік бағдарламалар үшін. Егер қарыз кепілмен берілсе, онда кредит алушы 40% мөлшерлемемен алуды көздей алады.
- >25% – ипотекалық кредит бойынша сыйақы.
- >56% – микрокредиттер үшін ең жоғары көрсеткіш (кредит берудің мұндай түрі шағын сомадағы қарызды білдіреді). Бұл кепілмен берілетін кредиттерге де, кепілсіз берілетін кредиттерге де қатысты. Бұл ретте кепілді микрокредитті 45 күннен кем мерзімге ресімдейтін кредит алушылар 20% мөлшерлемемен алуды көздей алады (сомасы – 50 АЕК-ке дейін).
Осылайша мөлшерлемелер 20%-дан 56%-ға дейін өзгереді. Бірақ жоғарғы шек – 56%. Басқаша айтқанда, 56%-дан артық СЖТМ болуы мүмкін емес.
Кредитті өтеу тәсілдері
Кредиттік шарттарды өтеуге арналған төлемдердің екі түрі бар – аннуитеттік және сараланған. Осы ұғымдарды егжей-тегжейлі қарастырып көрейік.
Кредит екі компоненттен тұрады: негізгі борыш (сіз банктен тікелей қарызға алған сома) және пайыздар (яғни кредиттік қаражатты пайдалану үшін есептелетін банктің сыйақысы). Ал осы негізгі борыш пен пайыздарды қалай төлейтініңіз төлемдерді аннуитеттік немесе сараланған деп бөлудің негізіне айналды.
Аннуитеттік төлем өзінің жеңілдігіне байланысты көбірек сұранысқа ие. Барлық сома (негізгі борыш + пайыздар) кредит беру мерзімін ескере отырып, тең бөліктерге бөлінеді. Сіз ай сайын кредитті өтейсіз, бұл ретте енгізілген соманың бір бөлігі негізгі борышты төлеуге, ал бір бөлігі пайыздарды төлеуге жұмсалады. Негізгі борыштың пайыздарға арақатынасы біртіндеп өзгереді: мерзімнің бірінші жартысында салынған ақшаның басым бөлігі пайыздарды, ал екінші жартысында негізгі борышты өтейді. Кредит алушылар борыштық жүктеменің тұрақтылығы үшін төлемнің бұл түрін таңдағанды жөн көреді: сіз банкке қандай соманы төлеу керек екенін нақты білесіз, бұл шығыстарды тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Сараланған төлем мұндай тұрақтылықпен ерекшеленбейді, бірақ төлемдер сомасының ай сайын азаятынын білдіреді. Алайда алғашқы айларда сізде ең жоғары кредиттік жүктеме болады. Мұндай тәсілдің мәні қарапайым: ай сайын сіз негізгі борыштың белгіленген сомасын төлейсіз, ал банкке пайыздарды өтеуге жұмсалатын сома біртіндеп азая береді.
СЖТМ қалай есептеледі
Артық төленетін соманы есептеуге сізге кредиттеу мәселесі бойынша кеңес беретін банк менеджері көмектеседі. Бұл ең оңай әрі барынша тиімді тәсіл, өйткені есептеген кезде, барлық комиссиялар мен өзге де төлемдерді ескеру қажет. Сонымен қатар ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес, есептеу күрделі формула бойынша жүргізіледі. Ол кәсіпқойларға – банк жұмыскерлері мен қаржыгерлерге арналған.
Егер есеп айырысуды өзіңіз жүргізгіңіз келсе, Қазақстан Үкіметінің Gov.kz сайтында онлайн-калькуляторды пайдаланыңыз. Алдымен жүйе қарызды өтеудің аннуитеттік немесе сараланған төлем тәсілін таңдауды ұсынады. Содан кейін кредиттің сомасы мен мерзімі, оның берілген күні, мөлшерлемесі және т.б. туралы ақпаратты көрсету қажет. Соңғы қадам – «Қолдану» батырмасын басу. Қарыз бойынша сыйақы сомасы автоматты режимде есептеледі.
Бұл мақалада біз кредит бойынша сыйақының не екенін түсініп, оның аса маңызды көрсеткіштердің бірі екенін анықтадық. Оны кредиттік бағдарламаны таңдаған кезде мұқият зерделеу қажет, өйткені ол төлем қабілеттілігін дұрыс бағалап, болашақта айыппұлдар мен кредиттік тарихтың нашарлауы сияқты мәселелерді болдырмауға көмектеседі.
Авторы – Наталья Брославская