Күнделікті тұрмыста қолма-қол ақшасыз сауда жасап, зат сатып алу әрбір қазақстандықтың өміріне етене еніп кетті. Дегенмен биылдан бастап елімізде кәсіпкерлердің аударымдар арқылы төлем қабылдауына шектеу қойылған болатын. Бүгінгі материалымызда қолма-қол ақшасыз төлем жасау жайлы әңгіме өрбітеміз.
Wildberries, Ozon, Lamoda маркетплейстерінде күн сайын мыңдаған қазақстандық тауарға тапсырыс береді. Мысалы, небәрі бір жыл ішінде Ozon компаниясының ҚР-дағы айналымы 10 есе өсті, ал бір белсенді сатып алушыға шаққандағы тапсырыстардың саны жылына 20-ға жақындады. CDEK курьерлік қызметін пайдаланатын адамдардың саны да аз емес. Сондықтан осы компаниялардың тауар беру пунктін (ТБП) ашу – перспективалы бизнес-идея.
Қазақстанның Еңбек кодексі және еліміздің өзге де заңдары бойынша әр жұмыскерге жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы берілуі тиіс, бұл 2025 жылы да жалғасын тауып отыр. Демалыс – бұл жұмыскерге демалып алуға және өз күшін қайта қалпына келтіруге берілетін мүмкіндік. Ал бухгалтер үшін бұл тынымсыз жұмыс: ол барлық құжаттарды (өтініштер, бұйрықтар) реттеп, демалыс түрін ескеріп, Қазақстан заңнамасына сәйкес демалыс күндері мен сомасын есептеуі тиіс.
2025 жылы ҚР-да демалыс күндерін қалай есептейміз?Қандай ерекшеліктер туралы білуіңіз керек? Қазақстан үшін өзекті демалыс түрлерін ескере отырып, осы сұрақтарға жауап береміз.
Сіз бизнес жүргізетін кез келген компаниялар мен жеке тұлғалар – контрагенттер. Бұл ретте жасалатын мәміленің табысқа жетуі тең дәрежеде өзіңізге және серіктестеріңізге байланысты. Бұл тек тексерілген, сенімді әрі жауапты серіктестермен іскерлік қарым-қатынас орнату маңызды екенін білдіреді. Өкінішке қарай, барлық контрагенттер ондай бола бермейді. Серіктеспен жұмыс істеуге болатынын қалай түсінуге болады? Контрагентті тәуекел дәрежесіне тексерген жөн.
Жаңа жылда дәстүр бойынша Қазақстанда жаңа заңнамалық нормалар да «іске қосылады». Мәселен, 2025 жылғы 1 қаңтардан бастап ҚР-дағы компаниялар өздерінің мамандары үшін ЖМЗЖ (толық жазылуы: жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары) төлеуге міндетті. Бұл ретте жұмыс берушілер жарналарды 1975 жылғы 1 қаңтардан кейін туған қызметкерлер үшін ғана төлейтінін ескерген жөн.
Жұмыс уақытын тиімді пайдалану, мамандардың еңбек қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, оларға жүктемені оңтайлы бөлу, демалыс уақытын тиімді жоспарлау үшін ҚР-дағы компаниялар өндірістік күнтізбені пайдаланады. Осылайша, 2024 жыл 249 жұмыс күнін қамтиды (бес күн жұмыс істейтіндер үшін), сәйкесінше 117 күн демалыс және мереке күндеріне келеді.
Жаңа 2024 жыл ҚР-дағы бизнес иелеріне кезекті өзгерістер әкелді: мысалы, 1 қаңтардан бастап ЖК мен заңды тұлғалар кірістерін жалпыға бірдей декларациялаудан өтуі тиіс. Бұл, қызмет саласына қарамастан, кәсіпкерлерге қолданылатын бизнес активтерінің өзіндік санағы. Мысалы, кондитерлер мен шағын дүкен иелері де, ірі кәсіпорындардың басшылары да 250-нысан бойынша декларация тапсыруы тиіс.
Жаңа бастаған ЖК үшін бухгалтерия – оңай міндет емес: кәсіпкерлерді қателесіп, бұрыс іс-әрекет жасау және соның нәтижесінде айыппұл мен түрлі мәселеге тап болу мүмкіндігі қаймықтырады. Бухгалтерлік міндеттерді аутсорсингке беру тартымды балама болуы мүмкін, алайда сырттан бухгалтер жалдауды ісін жаңа бастаған бизнесмендердің қалтасы көтере бермейді.
Бірақ бухгалтерияны өз бетінше – дұрыс, тиімді әрі еш тәуекелсіз жүргізуге болады. Мұны қалай жүзеге асыруға болады? Заманауи нұсқалардың бірі – онлайн-бухгалтерия.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) ретінде компанияның қызметін тоқтату үшін тарату процедурасынан өту керек, ол шамамен төрт айға созылады және мұқият дайындықты қажет етеді.
Айтпақшы, Қазақстанда ЖШС жабу туралы шешімді әрдайы серіктестіктің құрылтайшылары қабылдай бермейді. Кейбір жағдайларда бұл сот шешімі бойынша мәжбүрлі түрде болады. Мысалы, 2023 жылы ҚР-да ЖШС-нің мәжбүрлеп жабылуының жалпы себебі – банкроттық. Басқа себептерге тіркеу рәсімін бұзу жатады (иесі серіктестікті салық органында тіркемеген немесе БСН нөмірін уақытында ала алмаған).
2025 жылы Қазақстанда ЖШС-ні қалай жабуға болады және оны онлайн режимде жасауға бола ма? Жабу үшін қандай құжаттар қажет? Сіз қандай қателіктер туралы білуіңіз керек?
Қадамдық нұсқауды қарастырамыз.
Бүгінде made in China сөзіне көзқарас түбегейлі өзгерді. Біріншіден, ҚХР-да жоғары сапалы тауарлар шығарылады. Екіншіден, жергілікті фабрикаларда зергерлік бұйымдар мен брендтік киімдерден бастап, өнеркәсіпке арналған тұрмыстық техника мен жабдықтарға дейін барлығы дайындалады. Қытайдың жаңа ғана бизнес ашқан немесе қазіргі ісін дамытқысы келетіндер үшін тартымды бағыт болып отырғаны таң қалдырмайды.
Кепiлдi кредит беру – бұл қарыз алушы кредит төлеудi қамтамасыз ету ретiнде жылжымайтын мүлiктi немесе басқа мүлiктi кепiлге беруге мiндеттенетiн кредит беру түрлерiнiң бiрi. Кепiлдi кредит берудiң мақсаттары әртүрлi болуы мүмкiн: жылжымайтын мүлiк, автомобиль сатып алу, үй жөндеу немесе салу, бизнес үшiн жабдықтар сатып алу және т.б.
Егер кәсіпкерге көлікті немесе арнайы техниканы сатып алу қажет болса, ал оған сомасы жеткіліксіз болса, кредит рәсімдеуге болады. Бірақ соңғы уақытта лизингтің танымалдығы артуда. Қаржыландырудың бұл түрі кредитке ұқсас, алайда айтарлықтай айырмашылықтары да бар.
Тауарларды ел аумағы арқылы өткізу көптеген құжаттамаларды рәсімдеуді көздейді. Тауарлардың кейбір топтарына құжат айналымын жеңілдету үшін 2020 жылы Қазақстанда ТІЖ сияқты құжат енгізілді. Ол сондай-ақ салықтық және кедендік әкімшілендіру рәсімдерін жеңілдетуге мүмкіндік береді.
Аяқ нық тұру үшін жаңа бизнес көп еңбек етуі керек: корпоративтік сайт құру, маркетингтік стратегия әзірлеу және жарнамаға қаражат жұмсау. Бұл шаралар әлеуетті тапсырыс берушілерге сіздің компанияңыз туралы білуге мүмкіндік береді. Бірақ мұның басқа да жолы бар: ірі мемлекеттік немесе жеке тапсырыс берушіге тауар сату немесе қызмет көрсету. Бұл артық шығынсыз жылдам әрі тиімді ілгерілеуге кепілдік береді. Дәл осы себептен көптеген бизнесмендер Қазақстанда өз ісін тендерге қатысудан бастайды.
Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметті заңды түрде жүзеге асыру үшін әр түрлі көлемдегі және мамандандырылған бизнес салық төлеуге тиіс. Мемлекет алған қаражат ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуден бастап мемлекеттік бағдарламаларды іске асыруға дейін (оның ішінде бизнесті қолдау бойынша) түрлі міндеттерді шешуге жұмсалады.
Қазақстанда бизнес үшін қандай салықтар бар? Компаниялар қанша салық төлейді және не үшін төлейді?
Бұл бизнестің беделіне үлкен соққы: кез келген төтенше жағдай мұқият тексеріліп, жұмыс берушінің кінәсі анықталған кезде, қоғамдық наразылықты айтпағанда, оны үлкен айыппұлдар және сотта ұзақ уақыт бойы сот ісі күтеді. Ұйым қызметкерлерін жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру кәсіпкерді осындай проблемалардан қорғауға көмектеседі.
Заңды кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін заңды тұлғаға, оның ішінде ЖШС-ға банктік ағымдағы шот қажет. Ол көптеген қызметке қол жеткізуге мүмкіндік береді: сіз жеткізушілермен есеп айырыса аласыз, қызметкерлердің жалақысын есептей аласыз, өз шоттарыңыздың арасында ақша аударып, салық аудара аласыз және басқа да аударымдар жасай аласыз.
Көптеген адамдар қызмет көрсетеді немесе кейін сататын тауарлар шығарады, бірақ заңсыз жұмыс істейді. Олардың қызметін заңдастырудың бір жолы – өзін-өзі жұмыспен қамтуды ресімдеу. Мұндай формат фриланста жұмыс істейтін жеке тұлғалар үшін өзекті.
Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтуды қалай ресімдеуге болады? Қанша салық төлеу қажет? Қандай ерекшеліктерді есте сақтаған жөн?
Өзін-өзі жұмыспен қамту кім үшін қолайлы?
Өзін-өзі жұмыспен қамтуды ресімдеу үшін жеке тұлға бір мезгілде бірнеше параметрге сәйкес келуі тиіс:
- Ресми жұмысы болмау (жұмыс берушімен шарт негізінде).
- ЖК ретінде тіркелмеу.
- Жұмыссыздық бойынша еңбек биржасына есепке тұрмау.
- Жалдамалы қызметкерлерді жұмысқа қабылдамау.
Жоғарыда атап өтілгендей, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар өз өндірісінің өнімдерін сатуы немесе қызмет көрсетуі мүмкін, алайда барлық салада емес.
Өзін-өзі жұмыспен қамту ауыл шаруашылығы өнімдерін өз бетіңізше өндіріп, сатқан жағдайда қолайлы болады. Бұл көкөніс немесе жеміс-жидек, жұмыртқа, сүт өнімдері немесе бал болуы мүмкін. Бірақ өз қолыңызбен жасалған басқа тауарларды сатуға тыйым салынады. Мысалы, сіз қолдан әшекейлер жасайсыз: оларды заңды түрде сату үшін ЖК ашу қажет.
Сондай-ақ өзін-өзі жұмыспен қамту репетиторлық немесе киім тігу саласында қызмет көрсететін мамандар үшін өзекті болып табылады. Бұдан басқа өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам ретінде сіз күтуші болып жұмыс істей аласыз, түсіру немесе тиеу жұмыстарын орындай аласыз, техниканы немесе тұрғын үйді жөндей аласыз, жиһаз жинай аласыз.
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар үшін қолжетімді қызмет тізіміне тұрғын үй алаңын жалға беру де кіреді.
Маңызды жайт: өзін-өзі жұмыспен қамтыған азамат тек жеке тұлғаларға тауар сатып, тұрғын үйді жалға бере алады және қызмет көрсете алады.
Сіз кез келген сәтте мәртебеңізді тексеріп, шын мәнінде өзін-өзі жұмыспен қамтыған ретінде тіркелгеніңізге көз жеткізе аласыз. Ол үшін Egov.kz электрондық үкімет сайтына кіру қажет, барлық ақпарат жеке кабинетте қолжетімді. Айтпақшы, базада жұмыссыз ретінде тіркелмегенді тексеру үшін өзін-өзі жұмыспен қамтыған ретінде жұмысты бастауды жоспарлап отырғандарға да кіру қажет.
Өзін-өзі жұмыспен қамтудың күтпеген кедергілері
Басқа да ерекшеліктері бар:
Өз өндірісінің тауарларын сатуға және қызмет көрсетуге болады. Бірақ оны коммерциялық аумақта жасауға болмайды.
Мысалы, өсірілген алманы, қызанақты немесе картопты базарға немесе дүкенге апаруға болмайды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар оларды тек үйде сата алады. Сіз сатып алушылармен бейтарап аумақта, яғни бір көшеде кездесу туралы келісе аласыз, бірақ сату нүктесін белгілеуге болмайды.
Егер сіз үтік немесе ноутбук, киім жөндейтін болсаңыз, онда бұл қызметтерді үйде ғана көрсетуге болады, бұл кезде өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың өз шеберханасы немесе сауда орталықтарында қызмет көрсету нүктесі болуына тыйым салынады.
Жалға алушыларға баспананы жалға беруге болады, ал мүлікті болмайды.
Сіз өзіңіз тұрмайтын пәтерді (мысалы, мұрагерлікпен алынған пәтерді немесе инвестиция болып табылатын жылжымайтын мүлікті) жалдауды ұсына аласыз. Бірақ сіздің тұрмыстық техниканы немесе электр құралдарын жалға беру бойынша қызмет көрсетуге құқығыңыз жоқ.
Жеке практикаға жатпайтын қызметтерді ғана көрсетуге болады.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам адвокат, медиатор немесе нотариус бола алмайды. Осы салаларда жұмыс істеу үшін ЖК болуға тура келеді.
Сондай-ақ Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамту ел азаматтары болып табылмайтын адамдарға ресімделмейтінін ескеріңіз. Бірақ бір ерекшелік бар: ереже Қазақстанға басқа мемлекеттерден қоныс аударған оралмандарға, этникалық қазақ репатрианттарға қатысты қолданылмайды.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам ретінде қалай тіркелуге болады?
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға ерекше тіркеу процедурасынан өтіп, салық комитетіне есеп берудің қажеті жоқ. Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам ретінде жұмыс істеуді бастау үшін тек БЖТ (бұл бірыңғай жиынтық төлем) төлеген жөн. Бұл төлем айына бір рет төленеді, төленген айдың соңына дейін сіз ресми түрде жұмыс істей аласыз. Бірден бірнеше ай үшін БЖТ төлеуге болады, төлем форматын өзіңіз таңдайсыз.
Өзін-өзі жұмыспен қамтуды тоқтату үшін (мысалы, сіз кіріссіз қалдыңыз) жай ғана БЖТ төлеуді тоқтату қажет, жүйе сізді автоматты түрде есептен шығарады.
Бәрі барынша оңай әрі жылдам.
БЖТ нені қамтиды және төлем қалай жасалады?
Жиынтық төлем төрт төлемді біріктіретіндіктен осындай атауға ие болды:
- Соманың 10% жеке табыс салығының шотына жіберіледі
- 30% зейнетақы қорына тиесілі
- 40% медициналық сақтандыруға жұмсалады
- 20% әлеуметтік аударымдар құрайды
Бұл ретте сізге пайыздарды өзіңіз есептемейсіз: жеке тұлға төрт санат арасында автоматты түрде бөлінетін бір соманы аударады.
Өзін-өзі жұмыспен қамтыған зейнеткерлер ерекшелік болып табылады: олардың барлық аударымы тек бір санатқа – табыс салығына жұмсалады.
БЖТ сомасы мемлекет тарапынан белгіленген:
- Облыс орталықтары мен республикалық маңызы бар қалаларда тұратын өзін-өзі жұмыспен қамтығандар 1 АЕК төлейді. 2025 жылы бұл 3 932 теңгені құрайды.
- Басқа елді мекендердің тұрғындары екі есе аз – 0,5 АЕК, яғни 1 966 теңге төлейді.
БЖТ-ны кез келген ыңғайлы тәсілмен аударуға болады. Операциялар келесі арқылы қолжетімді:
- Екінші деңгейдегі банктер. Төлем қолма-қол ақшамен немесе касса арқылы карта бойынша жүргізіледі. Бұл кезде банкте шот ашу міндетті емес.
- Қазпошта және осындай транзакцияны жүргізуге болатын басқа да ұйымдар
- Банк қосымшалары. Ең ыңғайлы нұсқа – банк қосымшалары. Бұл қосымшаларда өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға арналған төлемдер бөлімі қарастырылған, сондықтан алушының мәліметтерін енгізудің қажеті жоқ. Қосымша арқылы төлеудің тағы бір ыңғайлы опциясы бар: сіз басқа адам үшін БЖТ төлей аласыз, оның ЖСН көрсетсе болғаны.
Өзін-өзі жұмыспен қамтудың тартымдылығы неде?
Жұмысты заңдастырудың мұндай тәсілінің артықшылықтары көп:
- Тегін медициналық көмек алуға болады, себебі сіз жеке кәсіпкерлермен және жалдамалы қызметкерлермен қатар мемлекеттік сақтандыру жүйесіне қатысасыз.
- Зейнетақы жинақтары ұлғаяды.
- Зейнетақы өтілі артады. Ол зейнеткерлікке шыққан кезде, төлемнің мөлшерін анықтайды. Мысалы, егер жұмысшының 10 жылдық еңбек өтілі болса, онда ол ең төменгі күнкөріс деңгейінен 54% зейнетақы алатын болады. Ал қосымша әр жыл сайын 10 жыл жұмыс істегеннен кейін төлемдер мөлшері 2%-ға артады. Зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейіне жетуі үшін өтілі 33 жыл болуы тиіс.
- Әлеуметтік көмек алуға болады. Мысалы, жұмысынан айырылған кезде берілетін жәрдемақы немесе бала асырап алған кезде берілетін көмек, бір жасқа дейінгі бала күтімі жөніндегі жәрдемақы алуға болады.
Кемшіліктері
Жүйенің жеңіләрі түсініктіболуы фрилансерлерді қызықтырады, бірақ оның кемшіліктері де бар. Ең бастысы, кіріске байланысы жоқ. Бір жағынан, бұл, әрине, жақсы: сіз кішігірім төлем жасайсыз, ал қалған ақшаны өз қалауыңызша жұмсайсыз. Бұл кезде сіз медициналық қызметтерді пайдалана аласыз және зейнетақы өтіліңізді «ұлғайтасыз». Бірақ өзін-өзі жұмыспен қамтығандар салық төлемейтіндіктен, зейнетақы негізгі, ал әлеуметтік төлемақы – ең төменгі болады. Бұл, әрине, бәріне бірдей жарамайды.
Сондай-ақ өзін-өзі жұмыспен қамтығандарға әдетте банктер үлкен кредит беруден бас тартатынын ескеру қажет, демек кредит берудің ең сұранысқа ие нұсқасы болып табылатын ипотекамен қиындықтар туындауы мүмкін.
Сарапшылардың пікірінше, өзін-өзі жұмыспен қамту фрилансты мысалы, университетте оқыған кезде қосымша жұмыс істеу мүмкіндігі ретінде қарастыратын мамандар үшін оңтайлы шешім болып табылады. Ауылшаруашылық өнімдерін өсірумен айналысатын және өзге тәсілмен жұмыс өтілін «жинай алмайтын» ауыл тұрғындарына да осындай жүйе лайықты болады.
Бір мезгілде ЖК және өзін-өзі жұмыспен қамтыған болу мүмкін бе?
Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтуды жеке кәсіпкерлікпен немесе жалдамалы жұмыспен ұштастыруға болмайды. ЖК және жалдау жеке тұлғаны өзін-өзі жұмыспен қамтыған ретінде ресімдеу шарттарына қайшы келеді.
Өзін-өзі жұмыспен қамту – бұл табыс табудың және бұл ретте өзін заңсыз кәсіпкерлік үшін жауапкершілікке тарту қаупінен арылтудың тәсілі. Жүйенің артықшылықтары арасында барынша жеңіләрі түсінікті болуын, күрделі әкімшілік процедураларды жүргізу және есептілікті дайындау қажеттілігінің жоқтығын атап өтуге болады. Өзін-өзі жұмыспен қамту медициналық қызметтерді тегін пайдалануға және еңбек өтілін «жинауға» мүмкіндік береді, алайда бұл бәріне бірдей қолайлы емес. Сондықтан қызметті бастамас бұрын ерекшеліктермен танысу маңызды.
Авторы – Наталья Брославская