Жағдай: бәрі күрделі. Қазақстандықтардың қаржылық әдеттерінің шынайы көрінісі

Қазақстандықтар арасында қаржыны саналы басқаруды, ақшаны дұрыс жинауды үйреніп жүргендердің қатары күн сайын артып келеді.

Біз қарапайым қазақстандықтардың қаржы тақырыбын жақсырақ түсіне бастағанын байқаймыз, алайда ақшаны басқару дағдылары әлі де жеткіліксіз. Адамдар кредит пен сақтандырудың мәнін түсінгенімен, жеке бюджет пен жинақ ақшаны тиімді басқару қиындық туғызады. Жинаған ақшасы болса да, қарыз алатындар көбейіп барады.

Халықтың жартысына жуығы аз да болса ақша жинай бастағаны қуантады. Дегенмен кредит алғандардың саны артып келеді, әрі олардың барлығы бірдей қарызын уақытында өтей бермейді. Кредитті бұрынғыға қарағанда сәл саналырақ таңдағанымен, әдеттер мен білімнің жеткіліксіздігі қабылданатын шешімдерге ықпал етеді. Көпшілік қаржыны терең зерттемей-ақ, жеңіл жолмен әрі тегін үйренгісі келеді.

Осының бәрін толығырақ қарастырайық.

Қазақстандықтар бюджетті дұрыс жоспарламайды және бақыламайды

2023 жылғы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің зерттеуіне сәйкес, қазақстандықтардың қаржы сауаты баяу болса да, тұрақты түрде артып келеді.

• Білім деңгейі біртіндеп жақсарып келеді: соңғы үш жылда 1 пайыздық тармаққа өскен.
• Адамдар кредит, сақтандыру және банк қызметтері қалай жұмыс істейтінін жақсырақ түсіне бастады, яғни теориялық база күшейіп келеді
• Дегенмен жеке қаражатты басқару дағдысы ең әлсіз тұс болып отыр.

Қазақстандықтар қаржы мен қаржылық ұғымдарға көбірек қызығушылық таныта бастады, бірақ әлі де практикаға емес, білімге басымдық беріп отыр.

Демек, келесі қадам — тек бюджеттің не екенін білу емес, оны шын мәнінде жоспарлап, бақылауды үйрену. Өйткені көптеген адам үшін артық шығыннан сақтану әлі де қиындық туғызады.

Ақша жинау дағдылары нығайып келеді: ақша жинауды үйреніп жүрген қазақстандықтар саны көбейіп барады

Ақша жинауды үйреніп жатқан қазақстандықтар саны артып келеді, алайда отбасында ақшаны бірлесіп бақылау әлі де сирек кездеседі.

• Отбасылардың тек 18%-ы ортақ бюджет жүргізеді, көбіне қаржыны бір адам бақылайды;
• Жастар ақша мәселесінде шешімді көбіне ата-анасына тапсырады, ал егде жастағы адамдар қаражатты өздері басқарады.

Басты тренд: ақша жинау дағдысы біртіндеп қалыптасып келеді.

• Халықтың шамамен жартысы аз да болса ақша жинауға тырысады;
• Міндетті шығынды төлегеннен кейін ақша жинай алатындардың үлесі жыл сайын баяу болса да, өсіп келеді;
• Нақты мақсатқа немесе әдет бойынша тұрақты түрде ақша жинауды бастаған адамдардың саны артып келеді.

Табыс аз болса да, қаржылық тұрақтылық біртіндеп күнделікті өмір тәжірибесіне еніп барады.

Кредиттер табыстан жылдамырақ өсіп, қарыз тұзағына түскендер саны артып келеді

Қазақстандықтардың банктер алдындағы жалпы қарызы 24 трлн теңгеден асты, бұл бір жыл бұрынғы көрсеткіштен шамамен 23%-ға көп. Негізгі бөлігі – кепілсіз тұтынушылық кредиттер: техникаға, жөндеуге, демалысқа алынған ақша.

Алаңдататын тренд: халық өздері төлей алмайтын кредиттерді жиі ала бастады.

• Ересек қазақстандықтардың шамамен 7%-ы өз қарызын өтеуде қиындық көріп отыр.
• Кредит көбіне нақты қажеттіліктен емес, қалыптасқан өмір салтын сақтап қалу немесе шұғыл шығынды жабу мақсатында алынады.
• Әлі де осал үш топ бар: ауылдағы аз қамтылған отбасылар, тұрақсыз табысы бар қала тұрғындары және қолдаусыз қалған егде жастағы әйелдер.

Кредит дамудың емес, аман қалудың тәсіліне айналды. Демек, қаржы сауатын арттыру мен қолжетімді қолдау болмаса, жағдай тек күрделене береді.

Кредитті таңдаған кезде саналы шешім көбейіп келеді, бірақ эмоцияларға негізделген шешімдер әлі де қаржылық тұрақтылыққа кедергі келтіреді

Көптеген қазақстандық қаржылық қызметтерді саналы түрде таңдай бастады, қазақстандықтардың жартысына жуығы қазір кредит алар алдында әртүрлі банктердің талаптарын салыстырады. Бұл үрдіс әсіресе әйелдер арасында белсенді байқалады.

Ең алдымен адамдар пайыздық мөлшерлемеге, екінші орында — кредит мерзіміне мән береді, бұл әсіресе табысы тұрақсыз өңірлерде айқын көрінеді.

Осыған қарамастан, халықтың үштен бірінде қарыз алған кезде импульсивті мінез-құлық әлі де сақталады. Кейбір облыстарда адамдар кредитті салдарын әрдайым түсінбей, «эмоцияға беріліп» алады.

Қарызды саналы түрде алатындар санының артуы қуантарлық жағдай. Дегенмен елімізде қаржылық тәртіп деңгейі әлі де біркелкі емес: көп нәрсе өңірге, әдеттерге және хабардарлық деңгейіне байланысты.

Қазақстандықтар қаржы жөнінде білімді әлеуметтік желілерден іздейді

Қазақстандықтар ақшаны басқаруды үйренгісі келеді, бірақ оны тез, ыңғайлы әрі тегін жолмен жасағанды қалайды. Бірінші орында — әлеуметтік желілер: 48% қаржылық кеңесті қысқа видеолар мен посттардан іздейді. Тегін курстар да, әсіресе жастар мен зейнетке жақындаған адамдар арасында сұранысқа ие. Ал ақылы оқуды аз ғана адам — негізінен 30–49 жас аралығындағы, білімнің құндылығын түсінетіндер таңдайды.

Сонымен қатар кітаптар немесе YouTube сияқты толық ақпарат беретін көздер әлі де тек белгілі бір топқа қызықты болып отыр. Ал әр төртінші қазақстандық қаржы тақырыбын мүлде оқығысы келмейді. Оқу форматы да маңызды: онлайн-формат бірінші орында, офлайн екінші орында, ал өз бетінше оқуға тек 10% қызығады

Тренд айқын: қаржы сауатына қызығушылық артып келеді, бірақ оқуға деген көзқарас әлі де үстірт. Адамдар қарапайым әрі жылдам форматқа ұмтылады, алайда ақпараттың тереңдігі мен сапасы туралы әрдайым ескере бермейді.

Микроқарыздар, әсіресе жастар мен өңір тұрғындары арасында сұранысқа ие бола бастады, бірақ оларды алу оңайлаған сайын қауіп-қатер де артады

Бүгінде Қазақстанда микроқаржы қызметін 1,7 млн адам пайдаланады, олардың шамамен үштен бірі — 20-дан сәл асқан жастар. Онлайн-қарыз алу жеңілдеп, арзандады, бұл негізінен пайыздық мөлшерлеменің төмендеуіне байланысты. Дегенмен бұл кредит беру көлемінің қарқынды өсуіне әкелді: тек үш жылдың ішінде нарық шамамен төрт есе өсіп, 500 млрд теңгеден 2 трлн теңгеге жетті.

Микроқарызды әсіресе өңір тұрғындары белсенді алады: ең көп сұраныс Алматы, Қызылорда және Алматы облыстарында байқалады. Бұл сұраныстың артуы оңай алу мүмкіндігімен және қолайлылығымен түсіндіріледі, ақшаны санаулы минутта онлайн алуға болады. Алайда қарыз алу оңайлығы қайтаруда қиындық тудырады: жоғары пайыз бен қарыз жүктемесін бақылаудың әлсіздігі микроқаржыландыруды қаржылық қиындыққа әкелуі мүмкін салаға айналдырады.

Цифрлық қаржы қалыпты жағдайға айналды: төлемдердің көбі смартфон мен QR арқылы жүргізіледі

Қазақстанда қолма-қол ақшасыз операциялар рекордтық көрсеткішке жетті: 2025 жылға қарай еліміздің тұрғындары күн сайын банк қолданбалары арқылы 21 миллионнан астам транзакция жүргізеді. Бұл операциялардың шамамен 90%-ы контактісіз немесе QR-код арқылы жүзеге асады. Қаржыны цифрландыру кеңінен тарады: адамдар тек онлайнға шығып қана қоймай, мұны жылдам, ыңғайлы және күнделікті түрде пайдаланады.

Мұның бәрі біз туралы не айтады?

Қазақстандықтардың қаржылық мінез-құлқы біртіндеп өзгере бастады: ақшаға қызығушылық артып келеді, бірақ әдеттер баяу өзгереді. Адамдар жиірек ақша жинап, кредитті түсіне бастады, бірақ жеке бюджет пен қаржылық тәртіп әлі де кемшін.

Көптеген қазақстандық кредитті дамуға емес, «аман қалу» мақсатында алады, бұл әсіресе өңірлерде және осал топтар арасында жиі байқалады.

Адамдар білімді кітаптардан емес, жылдам әрі ыңғайлы жолмен — әлеуметтік желілер мен қысқа форматтарда іздейді.

Цифрлық қаржы күнделікті өмірдің бір бөлігіне айналды: төлемдер смартфон арқылы жасалады, ал кредитті бірнеше батырманы басу арқылы алуға болады. Дегенмен әсіресе микроқарыз саласында кредит алу жеңілдеген сайын қауіп-қатер де арта түседі.

Қаржы сауатына сұраныс бар, алайда оған деген тәсілді жетілдіру қажет.