Даладағы қаржы сауаты: көшпенділер экономикасы қалай жұмыс істеген?

Тұрақты табысы мен банк жүйесі жоқ, жиі шапқыншылыққа ұшырайтын, үнемі көшіп жүруді талап ететін қатаң климатта қалай аман қалуға болады? Көшпенділер үшін бұл теориялық мәселе емес, өмір салты еді. Аман қалып, қолда барынан айырылып қалмау үшін тек бақ жеткіліксіз болды, оған басқа да дайындық қажет еді. Сондықтан қаржылық жоспарлау стратегиялары маңызды болды: малды сақтау, қысқа азық қорын жинау, руластарына қол ұшын беру, бірақ сонымен бірге өз мүддеңізді де қорғау.

Қазақ таңбалары бейнеленген #картакартаның жаңа дизайны жарық көрген тұста біз далада қаржылық жоспарлау мен өзара көмек қағидалары қалай жұмыс істегенін және оны қазіргі замандастарымыз қалай жалғастырып келе жатқанын баяндаймыз.

Асар мен жылу: бір-біріне көмектесу дәстүрі

Көшпенділерде әлеуметтік сақтандыру немесе қайырымдылық қорлары болмағанымен, асар мен жылу деп аталатын берік қолдау жүйесі қалыптасқан еді. Асар дәстүрі бойынша туыстар немесе көршілер бірігіп, жеке адамға немесе бүкіл отбасына көмектескен. Үй тұрғызып, мал айдап, шөп жинаған немесе қой сойған. Мұның бәрі ақысыз жасалғанымен, қайтарымсыз болмаған: егер сізге көмек көрсетілсе, қажет сәтте сіз де басқаларға қол ұшын созуыңыз керек болатын.

Жылу — қиын сәттегі көмек. Егер біреудің үйі өртенсе, малы қырылса немесе табиғи апат болса, бүкіл қауым бірлесіп тамақ, киім-кешек, ақша жинайтын. Осындай дәстүрлердің арқасында адамдар қиын-қыстау кезде аман қалып қана қоймай, өзара ынтымақ танытып, өздерін дағдарыстан сақтандыратын.

«Құрбымның анасы ауруханаға түскенде, әкесі жұмыста болғандықтан, ата-анаммен бірге бір апта бойы оларға тамақ жасап, кішкентайларды мектептен алып кетіп жүргеніміз әлі есімде. Бұл тіпті талқыланған да жоқ еді, біз бала кезімізден біреудің басына қиындық туса, көмектесу керек екенін түсініп өстік. Біздің ауданымызда көршілер әртүрлі жолмен көмектесетін: ақша жинап, киім-кешек беріп, тамақ пісіріп, қамқорлық көрсететін» (Мәдина, 38 жаста)

Соғым қыстан аман шығуға қалай көмектесті?

Қысқа дейін қазақтар мал сойып, алдағы қысқа ет дайындаған. Малды қиын кезеңді аман өткізуге жеткілікті болатындай семіз, ірі етіп алдын ала таңдайтын. Етті жіліктеп, саналы түрде тұтынғандай, оның жұмсақ етін, ішек-қарнын, басын – бәрін пайдаланған.

Етті әртүрлі сақтаған: қақтап, сүрлеп, мұздатқан, қарынға немесе теріге салып ұзақ мерзімге сақтаған. Мұның бәрі еттің құнарлылығын барынша сақтап, ресурстарды үнемдеу және отбасын көктемге дейін азықпен қамтамасыз ету мақсатында жасалған. Соғым тек тамақ емес, азық-түлік қауіпсіздігінің жүйесі болды: ол қысты аштықсыз өткізуге, қауіп-қатерді азайтуға және тұтынуды алдын ала жоспарлауға көмектескен.

Сонымен қатар еттің бір бөлігін туыстарға, достарға, көршілерге таратып беретін. Бұл байланыстарды нығайтып, әлеуметтік капитал қалыптастырған: қиын сәтте сізге қайтарылатын қолдау болып саналатын.

«Мен Алматыға шамамен 10 жыл бұрын көшіп келдім және студент кезімнен бастап ата-анам әрдайым маған соғым әкелетін немесе жіберетін: мұздатылған дайын қазы, сүрленген жылқы еті, фарш салынған бұрыш, үй тұшпарасы. Алғашында ыңғайсыз болатын, бірақ кейін бұл студент кезімде қаншалықты көмектескенін түсіндім: ақша болмаса да, тамақ әрдайым бар еді. Қазір бұл әсіресе жұмыстан кеш келгенде уақытты үнемдеуге қатты көмектеседі»  (Абзал, 27 жаста)

Таңба – мүлікті қорғау амалы.

Таңба, яғни ру белгісі, мал-мүлікке, жеке заттарға және тиындарға басылатын. Ұқсас дәстүр қазақтарда ғана емес, башқұрттар, Қырым татарлары, өзбектер, қырғыздар, әзербайжандар сияқты басқа түркі халықтарында да кең таралған. Ежелде дәл осы таңба әсіресе көшпенді қауымдастықтарда есеп жүргізуге және меншікті қорғауға көмектескен.

Осылайша әртүрлі рулар қатар өмір сүріп, мүлік оңай қозғала алатын жағдайда таңба ұрлық-қарлықтан, даулардан сақтап, малдың немесе заттың кімге тиесілі екенін нақты көрсетуге көмектескен. Яғни, ол мүлікті ғана емес, тіршілік ету мүмкіндігін де қорғаған. Айқын таңбалаусыз адам барлық жиған-тергенін тез жоғалтып алуы мүмкін еді. Сонымен қатар таңбаны уағдаластықтарды бекіту үшін қолтаңба ретінде де қойған. Бұған қоса таңба мәдени сабақтастықты сақтауға көмектескен. Әр рудың өз белгісі болған, оны бәрі білген, қолданған және ұрпақтан ұрпаққа жеткізген.

Климат жоспарлауды қалай үйретті?

Дала климаты қатал еді, шөп тез күйіп кететін, ал қыс жаз бойы жиналған мал-мүліктің бәрін жоя алатын. Аман қалып, малды сақтап қалу үшін көшпенділер жүйелі көш-қоныс жүйесін ұйымдастырған. Ауылдар жыл мезгілдеріне қарай малға қолайлы жерлерге — қыстау, көктеу, жайлау, күзеу секілді қоныстарға көшіп-қонып отырған. Бұл көші-қондар кездейсоқ болмаған. Әуелі барлаушылар барып жағдайды тексерген, содан кейін ғана ауыл көшкен.

Көшпелі жүйе ұтымды болды: көктемде малға жем-шөп беріліп, сауу маусымы басталатын, жазда мал семіртіліп, май жинауға көңіл бөлінетін, ал күзде қысқа дайындық жасалатын. Әсіресе қыс маңызды кезең еді. Жылқылар қарды тұяғымен аршып, қойларға, сиырларға, түйелерге жол ашатын. Ал егер жұт болып қалса, соңғы жоспар — көші-қон іске асатын. Қазақтар малды аман сақтауға болатын жаңа жерлерге көшкен. Мұндай жүйе икемділікке, көрегендікке және өзара көмекке негізделген: ру руға көмектескен, мал бөліскен, бірге аман қалуға көмектескен.

Әйелдер ресурстарды қалай басқарған?

Біз көшпенділер мәдениетінде гендерлік теңдік айқын көрініс тапқаны туралы жиі естиміз және бұл жай сөз емес. Ерлер мал айдап жүргенде, әйелдер барлық ресурсты басқарып отырған. Отбасының қысты қалай өткізетіні: қанша дән қалдыру, қандай етті қандай күйінде сақтау, сүт өнімдерін қалай өңдеу — бәрі әйелге байланысты болған. Сонымен қатар әйелдер киім тігіп, киіз үйді жылытып, есеп жүргізіп, қолөнер бұйымдарын жасап, оларды сататын.

Тең дәрежеде үлес қосу көшпенді өмір салтын қолдауға көмектескен. Тұрақсыздық жағдайында әйелдердің қосқан үлесі отбасының немесе бүкіл рудың сақтандыруы болып есептелген, ал шағын сауда қосымша табыс әкелген.

«Бала туғаннан кейін мен жұмысқа шықпадым, сондықтан табысқа әрдайым күйеуім жауап берді. Ай сайын ол маған белгілі бір соманы жіберіп отырады, ал мен оны барлық шығынға бөлемін: ипотека, коммуналдық төлемдер, тамақ, мектеп, балаға немесе үйге қажет заттар. Тұрмысты осылай жүргізу әлдеқайда жеңіл екен — бәрі бақылауда, алдын ала дайындалған және ақша сұраудың немесе еске салудың қажеті жоқ» (Сабира, 30 жаста)

Әрине, бүгінде айналадағы әлем түбегейлі өзгерді. Жайлаудың орнына шуылдаған қаланы көреміз, толыққанды соғым жасауға кішкентай тоңазытқыш жеткіліксіз, ал қолтаңба мен құжаттар таңбаны мүлдем ығыстырып шығарды. Дегенмен біз әлі де бір кездері ата-бабаларымыз сияқты мүлкімізді сақтау, жинау, көбейту және өзімізді қорғау жолдарын іздейміз. 

Дәл осы идея #картакартаның жаңа дизайнын жасауға негіз болды — шын мәнінде маңызды білімді сақтау. Жаңа карта арқылы сіз 7 млн теңгеге дейін кредит ала аласыз, кешбэк пайдалана аласыз және артық төлемсіз 3 айдан 24 айға дейін бөліп төлеу мүмкіндігін ресімдей аласыз. Ал картада бейнеленген ру таңбасы өзара көмек пен қаржылық жоспарлаудың мыңжылдық дәстүрлері заманауи құралдармен қатар жүре алатынын еске салады.